Ngày nay, xã hội bước vào kỷ nguyên công nghệ số, nhiều người cho rằng “học văn” – tức là tri thức, kỹ năng chuyên môn – phải được đặt lên hàng đầu để bắt kịp nhịp phát triển. Song, nếu nhìn lại, có thể thấy “tiên học lễ” vẫn không hề lỗi thời. Thậm chí, giá trị ấy càng trở nên cần thiết trong bối cảnh tri thức có thể được phổ biến nhanh chóng, trong khi nền tảng đạo đức, thái độ, ứng xử lại đang đối mặt với nhiều thách thức.
Chúng ta không khó để bắt gặp những vụ việc khiến dư luận lo ngại: học sinh thiếu tôn trọng thầy cô, bạo lực học đường, hay trên mạng xã hội xuất hiện tình trạng ngôn từ bạo lực, lối sống thực dụng. Thậm chí, có những cá nhân thành đạt về học vấn, giữ vị trí cao, nhưng chỉ một sai phạm đạo đức đã làm sụp đổ sự nghiệp, kéo theo hệ lụy nặng nề. Điều đó cho thấy, nếu chỉ chú trọng “học văn” mà xem nhẹ “học lễ”, xã hội sẽ phải trả giá không nhỏ.
Tuy nhiên, để hiểu “lễ” trong thời hiện đại, không thể chỉ bó hẹp ở khái niệm khuôn phép lễ nghi hay sự tuân phục như thời Nho giáo. “Lễ” cần được nhìn rộng hơn: đó là đạo đức, trách nhiệm, sự tôn trọng lẫn nhau, văn hóa ứng xử trong gia đình, nhà trường và xã hội. Một người trẻ biết “lễ” sẽ không chỉ là người lễ phép với cha mẹ, thầy cô, mà còn là người tôn trọng sự khác biệt, sống có kỷ luật, biết hợp tác và cống hiến.
Ngược lại, “văn” cũng không còn đơn thuần là kiến thức sách vở, mà mở rộng thành năng lực học tập, kỹ năng nghề nghiệp, khả năng tiếp cận và vận dụng tri thức toàn cầu. Như vậy, “tiên học lễ, hậu học văn” ngày nay cần được hiểu là sự kết hợp hài hòa giữa giá trị đạo đức – nhân cách và tri thức – kỹ năng. Hai yếu tố này song hành mới tạo nên một công dân toàn diện trong thời đại mới.
Câu tục ngữ cũng mang tính gợi mở cho ngành giáo dục Việt Nam hiện nay. Trong khi chương trình học ngày càng nặng về kiến thức, áp lực thi cử gia tăng, thì việc rèn luyện đạo đức, kỹ năng sống đôi khi bị xem nhẹ. Nhiều chuyên gia giáo dục đã cảnh báo rằng, nếu không cân bằng giữa “lễ” và “văn”, chúng ta có thể tạo ra những thế hệ “học giỏi nhưng sống chưa đẹp”. Do đó, cải cách giáo dục cần coi trọng hơn nữa việc lồng ghép giáo dục nhân cách, đạo đức, kỹ năng mềm cùng với đào tạo kiến thức chuyên môn.
Ở một khía cạnh khác, câu tục ngữ này cũng là lời nhắc nhở đối với từng gia đình. Trẻ em học lễ không chỉ trong nhà trường mà trước hết là trong môi trường gia đình – nơi các em quan sát, thấm dần từ cách ứng xử của cha mẹ, ông bà. Khi nhà trường và gia đình cùng đặt trọng tâm vào “học lễ”, thì việc “học văn” cũng sẽ thuận lợi và phát triển bền vững hơn.
Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, việc giữ gìn và phát huy tinh thần “tiên học lễ, hậu học văn” càng có ý nghĩa đặc biệt. Bởi một đất nước muốn phát triển lâu dài không chỉ cần nguồn nhân lực giỏi tri thức mà còn cần công dân có đạo đức, có trách nhiệm xã hội. Một thế hệ vừa giỏi chuyên môn, vừa chuẩn mực trong lối sống sẽ là nền tảng vững chắc cho sự phát triển văn minh, bền vững của quốc gia.
Nói như vậy để thấy, “tiên học lễ, hậu học văn” không phải là lời dạy cũ kỹ treo trên tường cho đẹp, mà là kim chỉ nam còn nguyên giá trị. Đó là lời nhắc nhở rằng, mọi sự học trước hết phải bắt đầu từ việc học làm người. Khi có “lễ” làm gốc, tri thức mới có thể được sử dụng đúng đắn, góp phần làm giàu cho bản thân và phụng sự cộng đồng. Và đó cũng chính là con đường để giáo dục Việt Nam vừa giữ vững bản sắc truyền thống, vừa hội nhập vững vàng trong thời đại toàn cầu hóa.
Khôi Nguyên
